چهرۀ‌ شهرها حاصل همپوشی سیاست‌گذاری، طراحی، ساخت و مدیریت شهری در کنار قابلیت‌ها و محدودیت‌های محیط طبیعی ساختگاه آنهاست. امروزه آب گرفتگي شهری یک چالش جدی است که به طور فزاینده‌ای ساکنین بسیاری از شهرها و همچنین سیاست‌گذاران با آن مواجه هستند. آسیب‌های ناشی از سیل در شهرها عمدتاً به دلیل قرارگیری بخش‌هایی از مناطق قدیمی شهر در حاشیۀ رودخانه‌ها، تغییر الگوی زهکشی طبیعی حوضه‌ها به دلیل گسترش فیزیکی شهر، تخریب پوشش گیاهی و توپوگرافی حوضه‌های بالادست آنهاست. احداث شهر و شهرک‌های جدید و یا توسعۀ شهرها از جمله تغییرات کاربری اراضی است که علاوه بر تغییر در کاربری، پوشش گیاهی، تخریب خاک، همگنی توپوگرافیکی محل را به هم می‌زند؛ نفوذپذیری خاک را حذف یا کاهش می‌دهد؛ فرسايش و حجم رواناب را افزايش می‌دهد. کلان‌شهر تبریز، به جهت شرایط خاص توپوگرافیکی و تغییرات چشمگیر در رژیم بارشی آن، از پتانسیل سیل‌خیزی بالایی برخوردار می‌باشد. به طوری که تاکنون وقوع سیل خسارت‌ها و تلفات زیادی در این کلان‌شهر بر جای گذاشته است. نقطۀ مشترک اکثر شهرهای آسیب‌دیده از سیل، از جمله تبریز، برخورداری همگی آنها از زیرساخت‌های بسیار ضعیف است. با این اوصاف، ارزیابی و مدلسازی مکانی آسیب‌پذیری و ارائۀ نقشه‌های زهکشی رواناب سطحی و پیش‌بینی حساسیت به سیل با یک رویکرد تحلیلی-کاربردی ضروری بوده و مستلزم تلفیق عوامل مؤثری از جمله توپوگرافیکی، هیدرولوژیکی و انسانی، با مدل‌هایی با بالاترین عملکرد است. آبگرفتگی‌های پی‌درپی و سیل‌های رخداده در طی سال‌های اخیر در سطح مناطق مختلف شهر تبریز در اثر بارش‌های بهاری و رگباری تابستانه، اهمیت بازنگری در شیوه‌های مدیریت شهری را نمایان می‌سازد.

هدف کلی این پژوهش، شناسایی پهنه‌های پرخطر، تهیۀ اطلس جامع زهکش‌های شهری، مدیریت رواناب و نیز ارائۀ راهکارهای عملی برای مدیریت آبگرفتگی معابر در سطح کلان‌شهر تبریز بوده است. اولين گام در جهت كاهش آثار زیان‌بار سيل، شناخت عرصه‌های تولید رواناب، مناطق سيل‌گير و پهنه‌بندی اين مناطق از لحاظ ميزان آسیب‌پذیری است. سپس تصمیم‌گیری و مدیریت رواناب با توجه به شرایط محیط اعمال می‌گردد. پژئهشگر در این مطالعه با استفاده از پتانسیل‌های داده‌های دورسنجی و توابع تحلیلِ مکانی نرم افزار ArcGIS، نقشۀ جامع زهکشی و مدیریت رواناب‌های سطحی شهر تبریز را تهیه و ترسیم کرده است. برای این منظور و با توجه به اهداف و ماهیت آن از تصاویر ماهواره‌ای و DEM منطقه، نقشه‌های موضوعی موجود و مستخرج از تحلیل‌ها استفاده شده است. تجزیه و تحلیل اطلاعات مکانی فیزیوگرافیکی، با شناسایی و جداسازی محدودۀ حوضه‌ها و زیرحوضه‌هایی که در انباشت رواناب و بروز آبگرفتگی معابر در سطح کلان‌شهر تبریز اثرگذار هستند و در بالادست کالبد شهر واقع شده‌اند، صورت گرفت. در این راستا از افزونه‌های spatial analyst plus، Archydro و سامانه‌ی مدیریت حوضه‌های آبریز (WMS) استفاده شده و سپس محدودۀ مورد نظر با تقسیم در واحدهای هيدرولوژيكي مجزا، مورد تجزیه و تحلیل و ارزیابی قرار گرفت. در نهایت و از این طریق، نقشۀ ریزپهنه‌بندی سیل و رواناب در محدودۀ کلان‌شهر تبریز تهیه شد. مسیر تجمعی رواناب و زهکشی‌های طبیعی و شهری معین شده و به نقشه در آمد. مناطق در معرض خطر انباشت رواناب و یا بروز سیل مشخص گردید. بدین ترتیب اطلس جامع مدیریت رواناب‌های سطحی تهیه شد. این پژوهش در پایان پیشنهاد می‌کند که در راستای مدیریت رواناب‌های سطحی اقدامات زیر مد نظر قرار گیرد؛

1- مسیرهای فعلی هدایت رواناب‌ها از هرگونه تصرف آزاد شود.

2- در توسعۀ کالبدی شهر ملاحظات هیدروژئومورفولوژیکی، لحاظ شود.

3- عمق و عرض کانال‌ها و جوی‌های معابر متناسب با وسعت حوضۀ بالادستی و حجم آب قابل انتقال طراحی و اجرایی شود.

4- مسیرگشایی‌هایی درون شهری با درنظر گرفتن مسیر تجمیع و انتقال رواناب‌ها در کنار سایر ملاحظات مدیریتی صورت گیرد.

این طرحِ پژوهشی توسط آقای حسن احمدزاده (دکتری ژئومورفولوژی و از اعضای هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز) در مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی کلانشهر تبریز به اجرا درآمده است و نسخه دیجیتال گزارش نهاییِ آن از طریق صفحه طرح‌های پژوهشیِ وب‌سایت مرکز در دسترس قرار خواهد گرفت. پژوهشگران محترم می‌توانند به‌صورت کاملاً رایگان این طرح را دریافت و مطالعه نمایند.